Qazaxıstanda nə baş verir?
Yanvar 09
13:44
2022
Artıq bir neçə gündür ki, uzun illər ərzində sabitlik və təhlükəsizlik şəraitində inkişafını müşahidə etdiyimiz Qazaxıstanda sakitlik pozulub. Yeni ilin ilk günlərində maye qaz yanacağının qiymətinin artması haqqında elan bir neçə bölgədə vətəndaşların etiraz nümayişlərinə səbəb oldu. Dövlət başçısı Tokayevin enerji şirkətləri tərəfindən daha öncə elan olunmuş qiymət artımına dərhal "veto” qoymasına və höküməti istefaya göndərməsinə baxmayaraq nümayişlər dayanmaq əvəzinə daha da gücləndi. Qısa bir müddətdə yanacağın qiyməti ilə başlanan dinc nümayiş Qazaxıstan dövlətini və dövlətçiliyini təhdid edən terror hücumuna çevrildi. Prezident Tokayev xarici təsir amillərini əsas gətirərək KTMT-dən sülhməramlı qüvvələrin dəstəyini xahiş etdi və dərhal belə bir dəstək göstərildi.
Qazaxıstan hadisələri haqqında analitiklər çox fərqli fərziyyələr irəli sürürlər. Baş verənləri klanlar arası mübarizənin təzahürü kimi görənlər də, ölkədə demokratik azadlıqların olmaması ilə izah etməyə çalışanlar da var. Bunlarla yanaşı, Qazaxıstan hadisələrini xarici qüvvələrin ölkədə sabitliyi pozmaq cəhdləri kimi və hətta Qazaxıstanın ərazi bütövlüyünə qəsd kimi qiymətləndirənlər də var.
"Klanlar arası mübarizə” termini orta əsrlərin tayfaçılıq prinsipləri əsasında idarəçilik metoduna aiddir. 30 il ərzində ölkənin Nazarbayev tərəfindən idarə edilməsini nəzərə alsaq, klanlardan birinin məhz Nazarbayev ailəsi olduğunu düşünmək olar. O zaman digər klanın və ya klanların kimlərdən ibarət olması haqqında sual ortaya çıxır. Qazaxıstanın müasir siyasi həyatında ikinci belə bir qüvvənin mövcudluğu görünmür. Qazaxıstanda dövlət idarəçiliyndə iştirak edən məmurların hamısının məhz Nazarbayev ailəsinə aid olduğunu demək də absurddur. Müasir dövrdə belə bir fenomenə yer yoxdur. İstənilən ölkədə dövlət idarəçiliyi dövlət başçısının şəxsi istəyindən asılı olmayaraq, ailə üzvü olmayan, etibarlı hesab olunan çoxsaylı məmurların iştirakı ilə kollegial şəkildə həyata keçirilir. Qazaxıstan da istisna deyil və dövlət idarəçiliyinə cəlb olunmuş məmurların mütləq əksəriyyətinin Nazarbayev ailəsi ilə birbaşa bağlılığı yoxdur. Üstəlik, onların arasında məhz meritokratiya prinsipi əsasında məsul vəzifələrə təyin olunmuş sadə qazax vətəndaşları var.
Sovet İttifaqının çökməsi dünyanın və xüsusilə, SSRİ-də yaşayan xalqların siyasi taleyi baxımından nə qədər proqressiv hadisə olsa da, bu xalqların yenidən təşkili baxımından kifayət qədər mürəkkəb və çətin bir proses idi. Dövlət müstəqilliyini elan etmiş hər bir xalq öz dövlətini qurmaq və onu uğurlu şəkildə dünya birliyinə inteqrasiya etdirmək kimi taleyüklü bir problemlə üz-üzə qalmışdı.
Post-sovet ölkələrinin demək olar ki, hamısı yenicə qədəm qoyduqları dünya siyasi sistemi qarşısında siyasi, hərbi, iqtisadi cəhətdən çox aciz durumda idi. Belə bir vəziyyətdə daxili çəkişmələrin baş verməsi xüsusilə təhlükəli idi. Vacib geo-strateji mövqeyinə və zəngin təbii resurslarına görə xüsusilə Qazaxıstanın qlobal siyasi rəqabət meydanında qüdrətli güc mərkəzlərinə yem ola bilmək ehtimalı daha çox idi. Məhz o mürəkkəb dövrdə dövlət müstəqilliyinin itirlməsinə gətirib çıxaracaq hadisələri öncədən görmək və önləmək elitanın anlamalı olduğu ən vacib məsələlər idi. Məhz bu mərhələdə bir çox xalqların öz dövlətçiliyini itirməsi və ya itirmək təhlükəsi qarşısında qalmasına dair yeni tariximizdə kifayət qədər misallar var. Fələstinin hələ də öz dövlətçiliyinə qovuşa bilməməsi və ya 1991-1993-cü illərdə Azərbaycanda baş verən hadisələr də bu qəbildəndir.
İmperiyadan qurtuluşun ilk mərhələsində yerli elitalar elan olunmuş müstəqilliyin qorunub saxlanmasının nə qədər çətin və mürəkkəb bir proses olacağını təsəvvür edə bilmirdilər. Təcrübəsiz yerli elitalar "demokratik” dünyanın "gülərüzlə” vəd etdiyi siyasi və maddi dəstəyi şəksiz səmimiyyətlə qəbul edir və bunun sonralar nəyə və neçəyə başa gələcəyini hələ başa düşmürdülər. Bir imperiyanın boyunduruğundan çıxıb ilk baxışdan xoş məramlı görünən başqa imperiyaların vassalına çevrilmək kimi bir təhlükənin reallığı və bir sıra hallarda labüdlüyü çoxlarının ağlına belə gəlmirdi.
Həmin illərdə bu təzadı anlayan və yenicə müstəqilliyini elan etmiş dövlətini bu mürəkkəb labirintdən sağ-salamat çıxara biləcəyinə inanan və uzun illər ərzində bunu uğurla həyata keçirən liderlərdən biri məhz Nursultan Nazarbayev oldu. SSRİ-nin çökməsini və satellit dövlətlərin orbitdən çıxmasını heç cür qəbul etmək istəməyən metropoliya yeni yaranmaqda olan milli dövlətləri bütün üsullarla yenidən özünə bağlamaq üçün mümkün olan bütün təhdid və təzyiqlərdən istifadə etməklə hər cür təxribatlar törətməyə hazır idi. Məhz yerli elitanın bu prosesləri anlaya bilməməsi, siyasi səriştəsizliyi və məsuliyyətsizliyi ucbatından bu təxribatlara məruz qalan ilk ölkə elə Azərbaycan olmuşdu. Bu kimi təhlükələrə ən həssas ölkələrdən biri də Qazaxıstan idi. Əhalisinin ən azı yarısının qeyri-qazaxlardan ibarət olduğu və iqtisadi potensialın bütövlükdə keçmiş İttifaq mərkəzindən asılı olduğu Qazaxıstan dərin bir uçurum üzərindən incə bir "qıl körpüsü” ilə keçməli idi. Məhz Nazarbayevin müdrik addımları Qazaxıstanı bu "olum və ya ölüm” dilemmasından çox böyük uğurla keçirdi. Ölkədə milli və dini zəmində hər hansı bir təxribatın törədilməsinə fürsət verilmədi. Müdrik Şərq mentallığına uyğun olaraq siyasətdə mötədillik aparıcı istiqamət seçildi. Məhz Nazarbayevin müdrikliyi sayəsində bir neçə illik iqtisadi tənəzzüldən sonra milli iqtisadiyyatın əsasları quruldu və iqtisadi asılılıq zəiflədildi. Coğrafi, geo-siyasi vəziyyət siyasi asılılığın zəiflədilməsi üçün daha uzun müddət tələb edirdi. Bunu yaxşı anlayan Nazarbayev mövcud vəziyyətin parametrlərinə uyğun şəkildə Qazaxıstanın siyasi müstəqilliyini qoruyub saxlamaq üçün sona qədər çalışdı və bütün güc mərkəzlərinin maraqlarını öz dövlətinin və xalqının milli maraqları ilə böyük məharətlə uzlaşdıra bildi. Onun praqmatizmi Qazaxıstana kənar müdaxilələrin qarşısını aldı və qazax xalqını təmkinli, lakin sabit və davamlı inkişaf yoluna çıxardı. Təqaüdə çıxmadan öncə müstəqilliyin möhkəmləndirildiyini qət edən Nazarbayev ölkənin və xalqın gələcəyi ilə bağlı daha cəsarətli təşəbbüslər irəli sürdü və qazax xalqına daimi müstəqilliyi təmin edəcək gələcək inteqrasiya proseslərinin yol xəritəsini də təqdim etdi. Qazax xalqının daimi müstəqilliyini və xoşbəxtliyini türk dünyasının səmərəli inteqrasiyasında gördüyünü bildirdi.
Bütün bu müddət ərzində bir sıra digər post-sovet ölkələrində xarici müdaxilə sayəsində bir və ya bir neçə dəfə inqilablar baş verdi. "Qərb demokratiyası” tələsinə düşən bəzi ölkələrdə xarici güclərdən asılılıq daha da artdı, sovet rejimindən sonra spontan olaraq ortaya çıxmış və güclə sezilən demokratiyanın olub-qalan işartıları da sönməyə başladı.
Qazaxıstanda qarşıdurma Nazarbayevin siyasi hakimiyyətdən getməsindən sonra baş verdi. Bu gün qarşıdurmanın xalqa və dövlətə heç bir fayda verməyəcəyi, əksinə indiyədək məharətlə dəf olunmuş ciddi təhlükələrə yol açdığı az-çox təhsili olanların hamısına yaxşı məlumdu. Belə olan halda qarşıdurmanı yaradanlar kimlərdir və nəyi hədəfləyirlər? Zənnimcə, hədəf – Nursultan Nazarbayevin artıq hakimiyyətdə olmamasından istifadə edərək Qazaxıstanın bu günə qədər qət etdiyi müstəqillik yolunda maneələr yaratmaq və onu sonrakı inkişaf mərhələsindən geri saxlamaq və beləliklə siyasi-iqtisadi təsir altına almaqdır. Bunun Qazaxıstanı özünə Vətən və dövlət hesab edənlərə lazım olduğunu düşünmək mümkün deyil. Hadisələrin ilk günündəki aksiya iştirakçıları sadə qazaxlar olsa da, sonrakı günlərdə baş verən silahlı hücumları təşkil edənlərin və onları bu hərəkətlərə təhrik edənlərin Qazaxıstanın düşmənləri olmasına heç bir şübhə yoxdur. Yanacaq üçün əvvəlki qiymətlərinin bərpa olunmasından sonra da etiraz nümayişlərinin davam etdirilməsi, inzibati idarəçilik binalarına hücumların edilməsi, polislərin öldürülməsi, vətəndaşlara məxsus mülkiyyətlərin dağıdılması, avtomobillərin yandırılması, şəhərlərdə baş alıb gedən qarətçilik – bütün bunlar hadisələrin Qazaxıstan dövləti əleyhinə yönəldiyini göstərir.
Deməli, fərziyyə olunan səbəblərdən yalnız biri - xarici qüvvələrin ölkədə sabitliyi pozmaq cəhdləri və hətta Qazaxıstanın ərazi bütövlüyünə qəsd cəhdi kimi anlaşılması daha inandırıcı və məntiqli görünür. Bütün hallarda, qardaş qazax xalqının bu sınaqdan ləyaqətlə çıxması bütün türk dünyası üçün önəmlidir. Türk dünyası vahid bir orqanizmdir. Onun bir yerində ağrı olanda bütün orqanizm bu ağrının acısını yaşayır. Allah bizi bu ağrı-acıdan qorusun!
Müəllif: Cavanşir Feyziyev
Qazaxıstan hadisələri haqqında analitiklər çox fərqli fərziyyələr irəli sürürlər. Baş verənləri klanlar arası mübarizənin təzahürü kimi görənlər də, ölkədə demokratik azadlıqların olmaması ilə izah etməyə çalışanlar da var. Bunlarla yanaşı, Qazaxıstan hadisələrini xarici qüvvələrin ölkədə sabitliyi pozmaq cəhdləri kimi və hətta Qazaxıstanın ərazi bütövlüyünə qəsd kimi qiymətləndirənlər də var.
"Klanlar arası mübarizə” termini orta əsrlərin tayfaçılıq prinsipləri əsasında idarəçilik metoduna aiddir. 30 il ərzində ölkənin Nazarbayev tərəfindən idarə edilməsini nəzərə alsaq, klanlardan birinin məhz Nazarbayev ailəsi olduğunu düşünmək olar. O zaman digər klanın və ya klanların kimlərdən ibarət olması haqqında sual ortaya çıxır. Qazaxıstanın müasir siyasi həyatında ikinci belə bir qüvvənin mövcudluğu görünmür. Qazaxıstanda dövlət idarəçiliyndə iştirak edən məmurların hamısının məhz Nazarbayev ailəsinə aid olduğunu demək də absurddur. Müasir dövrdə belə bir fenomenə yer yoxdur. İstənilən ölkədə dövlət idarəçiliyi dövlət başçısının şəxsi istəyindən asılı olmayaraq, ailə üzvü olmayan, etibarlı hesab olunan çoxsaylı məmurların iştirakı ilə kollegial şəkildə həyata keçirilir. Qazaxıstan da istisna deyil və dövlət idarəçiliyinə cəlb olunmuş məmurların mütləq əksəriyyətinin Nazarbayev ailəsi ilə birbaşa bağlılığı yoxdur. Üstəlik, onların arasında məhz meritokratiya prinsipi əsasında məsul vəzifələrə təyin olunmuş sadə qazax vətəndaşları var.
Əgər Nazarbayevlər ailəsinin bir neçə üzvü hakimiyyətin müxtəlif qollarında təmsil olunubsa bu hələ heç də klan hakimiyyəti demək deyil. ABŞ-da Tramp ailəsinin həddi-buluğa çatmış bütün üzvlərinin dövlət işinə cəlb olunduğunu xatırlasaq bunun "antidemokratik” hal olduğunu iddia etmək çətin olar və ya buna görə Donald Trampı "diktator” adlandırmaq dünyanın ən demokratik ölkələrində hələ heç kimin ağlına gəlməyib. Bəs niyə Donald Tramp haqqında deyilməsi mümkün olmayan iddia Nazarbayevə qarşı irəli sürülür?
Hadisələri ölkədə "demokratik azadlıqların olmaması” ilə bağlayanlar da var. Amma Qərb dünyası tərəfindən post-sovet ərazisinin "demokratiya qaranquşları” sayılan Ermənistanda, Ukraynada, Gürcüstanda Qazaxıstandan daha çox demokratiya olduğunu iddia etmək də gülünc görünür. Əksinə, bir çox dəyərləndirmə amillərinə görə Qazaxıstanı bu ölkələrdən daha demokratik hesab etmək olar. Qazaxıstanı bu ölkələrdən fərqləndirən əsas cəhət onun xarici təsirə digərləri qədər açıq olmaması və xarici təsirə qarşı müqavimət gücündə olmasıdır ki, bu da qazax xalqının milli maraqlarına xidmət edir. Bu baxımdan, Qazaxıstan öz milli maraqlarına xələl gətirməyəcək dərəcədə və ölçüdə demokratik ölkədir və bu fərziyyənin də əsası yoxdur.
Nə qədər müxtəlif səbəblər göstərilsə də, şərhlərdə əsasən Nazarbayevin idarəçilik metodu tənqid olunur və az qala baş verənlərdə birbaşa Nursultan Nazarbayevin günahkar olduğu fərziyyəsi irəli sürülür. Bu doğrudanmı belədir? Bunu başa düşmək və təkzib etmək üçün Qazaxıstanın son 30 illik müstəqillik tarixinə diqqətlə baxmaq lazımdır.
Post-sovet ölkələrinin demək olar ki, hamısı yenicə qədəm qoyduqları dünya siyasi sistemi qarşısında siyasi, hərbi, iqtisadi cəhətdən çox aciz durumda idi. Belə bir vəziyyətdə daxili çəkişmələrin baş verməsi xüsusilə təhlükəli idi. Vacib geo-strateji mövqeyinə və zəngin təbii resurslarına görə xüsusilə Qazaxıstanın qlobal siyasi rəqabət meydanında qüdrətli güc mərkəzlərinə yem ola bilmək ehtimalı daha çox idi. Məhz o mürəkkəb dövrdə dövlət müstəqilliyinin itirlməsinə gətirib çıxaracaq hadisələri öncədən görmək və önləmək elitanın anlamalı olduğu ən vacib məsələlər idi. Məhz bu mərhələdə bir çox xalqların öz dövlətçiliyini itirməsi və ya itirmək təhlükəsi qarşısında qalmasına dair yeni tariximizdə kifayət qədər misallar var. Fələstinin hələ də öz dövlətçiliyinə qovuşa bilməməsi və ya 1991-1993-cü illərdə Azərbaycanda baş verən hadisələr də bu qəbildəndir.
İmperiyadan qurtuluşun ilk mərhələsində yerli elitalar elan olunmuş müstəqilliyin qorunub saxlanmasının nə qədər çətin və mürəkkəb bir proses olacağını təsəvvür edə bilmirdilər. Təcrübəsiz yerli elitalar "demokratik” dünyanın "gülərüzlə” vəd etdiyi siyasi və maddi dəstəyi şəksiz səmimiyyətlə qəbul edir və bunun sonralar nəyə və neçəyə başa gələcəyini hələ başa düşmürdülər. Bir imperiyanın boyunduruğundan çıxıb ilk baxışdan xoş məramlı görünən başqa imperiyaların vassalına çevrilmək kimi bir təhlükənin reallığı və bir sıra hallarda labüdlüyü çoxlarının ağlına belə gəlmirdi.
Həmin illərdə bu təzadı anlayan və yenicə müstəqilliyini elan etmiş dövlətini bu mürəkkəb labirintdən sağ-salamat çıxara biləcəyinə inanan və uzun illər ərzində bunu uğurla həyata keçirən liderlərdən biri məhz Nursultan Nazarbayev oldu. SSRİ-nin çökməsini və satellit dövlətlərin orbitdən çıxmasını heç cür qəbul etmək istəməyən metropoliya yeni yaranmaqda olan milli dövlətləri bütün üsullarla yenidən özünə bağlamaq üçün mümkün olan bütün təhdid və təzyiqlərdən istifadə etməklə hər cür təxribatlar törətməyə hazır idi. Məhz yerli elitanın bu prosesləri anlaya bilməməsi, siyasi səriştəsizliyi və məsuliyyətsizliyi ucbatından bu təxribatlara məruz qalan ilk ölkə elə Azərbaycan olmuşdu. Bu kimi təhlükələrə ən həssas ölkələrdən biri də Qazaxıstan idi. Əhalisinin ən azı yarısının qeyri-qazaxlardan ibarət olduğu və iqtisadi potensialın bütövlükdə keçmiş İttifaq mərkəzindən asılı olduğu Qazaxıstan dərin bir uçurum üzərindən incə bir "qıl körpüsü” ilə keçməli idi. Məhz Nazarbayevin müdrik addımları Qazaxıstanı bu "olum və ya ölüm” dilemmasından çox böyük uğurla keçirdi. Ölkədə milli və dini zəmində hər hansı bir təxribatın törədilməsinə fürsət verilmədi. Müdrik Şərq mentallığına uyğun olaraq siyasətdə mötədillik aparıcı istiqamət seçildi. Məhz Nazarbayevin müdrikliyi sayəsində bir neçə illik iqtisadi tənəzzüldən sonra milli iqtisadiyyatın əsasları quruldu və iqtisadi asılılıq zəiflədildi. Coğrafi, geo-siyasi vəziyyət siyasi asılılığın zəiflədilməsi üçün daha uzun müddət tələb edirdi. Bunu yaxşı anlayan Nazarbayev mövcud vəziyyətin parametrlərinə uyğun şəkildə Qazaxıstanın siyasi müstəqilliyini qoruyub saxlamaq üçün sona qədər çalışdı və bütün güc mərkəzlərinin maraqlarını öz dövlətinin və xalqının milli maraqları ilə böyük məharətlə uzlaşdıra bildi. Onun praqmatizmi Qazaxıstana kənar müdaxilələrin qarşısını aldı və qazax xalqını təmkinli, lakin sabit və davamlı inkişaf yoluna çıxardı. Təqaüdə çıxmadan öncə müstəqilliyin möhkəmləndirildiyini qət edən Nazarbayev ölkənin və xalqın gələcəyi ilə bağlı daha cəsarətli təşəbbüslər irəli sürdü və qazax xalqına daimi müstəqilliyi təmin edəcək gələcək inteqrasiya proseslərinin yol xəritəsini də təqdim etdi. Qazax xalqının daimi müstəqilliyini və xoşbəxtliyini türk dünyasının səmərəli inteqrasiyasında gördüyünü bildirdi.
Bütün bu müddət ərzində bir sıra digər post-sovet ölkələrində xarici müdaxilə sayəsində bir və ya bir neçə dəfə inqilablar baş verdi. "Qərb demokratiyası” tələsinə düşən bəzi ölkələrdə xarici güclərdən asılılıq daha da artdı, sovet rejimindən sonra spontan olaraq ortaya çıxmış və güclə sezilən demokratiyanın olub-qalan işartıları da sönməyə başladı.
Qazaxıstanda qarşıdurma Nazarbayevin siyasi hakimiyyətdən getməsindən sonra baş verdi. Bu gün qarşıdurmanın xalqa və dövlətə heç bir fayda verməyəcəyi, əksinə indiyədək məharətlə dəf olunmuş ciddi təhlükələrə yol açdığı az-çox təhsili olanların hamısına yaxşı məlumdu. Belə olan halda qarşıdurmanı yaradanlar kimlərdir və nəyi hədəfləyirlər? Zənnimcə, hədəf – Nursultan Nazarbayevin artıq hakimiyyətdə olmamasından istifadə edərək Qazaxıstanın bu günə qədər qət etdiyi müstəqillik yolunda maneələr yaratmaq və onu sonrakı inkişaf mərhələsindən geri saxlamaq və beləliklə siyasi-iqtisadi təsir altına almaqdır. Bunun Qazaxıstanı özünə Vətən və dövlət hesab edənlərə lazım olduğunu düşünmək mümkün deyil. Hadisələrin ilk günündəki aksiya iştirakçıları sadə qazaxlar olsa da, sonrakı günlərdə baş verən silahlı hücumları təşkil edənlərin və onları bu hərəkətlərə təhrik edənlərin Qazaxıstanın düşmənləri olmasına heç bir şübhə yoxdur. Yanacaq üçün əvvəlki qiymətlərinin bərpa olunmasından sonra da etiraz nümayişlərinin davam etdirilməsi, inzibati idarəçilik binalarına hücumların edilməsi, polislərin öldürülməsi, vətəndaşlara məxsus mülkiyyətlərin dağıdılması, avtomobillərin yandırılması, şəhərlərdə baş alıb gedən qarətçilik – bütün bunlar hadisələrin Qazaxıstan dövləti əleyhinə yönəldiyini göstərir.
Deməli, fərziyyə olunan səbəblərdən yalnız biri - xarici qüvvələrin ölkədə sabitliyi pozmaq cəhdləri və hətta Qazaxıstanın ərazi bütövlüyünə qəsd cəhdi kimi anlaşılması daha inandırıcı və məntiqli görünür. Bütün hallarda, qardaş qazax xalqının bu sınaqdan ləyaqətlə çıxması bütün türk dünyası üçün önəmlidir. Türk dünyası vahid bir orqanizmdir. Onun bir yerində ağrı olanda bütün orqanizm bu ağrının acısını yaşayır. Allah bizi bu ağrı-acıdan qorusun!
Müəllif: Cavanşir Feyziyev
